ادب غنایی، یکی از موثرترین و پرمخاطب ترین انواع ادبی در زبان فارسی است. قدمت وگستردگی آن به گونه ای است که شاید نتوان هیچ متن ادبی را یافت که به نوعی با ادبیات غنایی آمیخته نباشد. پژوهش حاضر، بر آن است به این پرسش پاسخ بدهد که آیا ادب غنایی ریشه در ادبیات پیش از اسلام دارد؟ و اگر چنین است، میزان و نوع بهره گیری متون غنایی از ادبیات پیش از اسلام چگونه و به چه میزان بوده است؟ برای دست یابی به پاسخی علمی، نخست تاریخچه تلفیق شعر و موسیقی و پیشینه ترانه سرایی درایران باستان، از رهگذر کاوش در سنت شفاهی ادبیات - یعنی خسروانیات، فهلویات و موضوعات مطرح شده در این نوع از شعر - بررسی و سپس با تامل در دو منظومه ویس و رامین فخرالدین اسعدگرگانی و خسرو و شیرین نظامی گنجوی، میزان تاثیر ادبیات پیش از اسلام، در روند تکامل تدریجی ادبیات غنایی فارسی، نشان داده می شود.

هجران بن مایه اصلی ادب غنایی است و توصیف لحظه های فراق و وداع؛ تصویرگری اشک و آه حاصل از این جدایی، از جلوه های پرجاذبه ادب فارسی شمرده می شود. به طور کلی در ادب غنایی مضمون هجران به دو بخش وداعیه ها و فراق نامه ها- اعم از کوتاه و بلند- قابل تقسیم بندی است که اغلب به سه شکل عمده در اشعار، نمود  پیدا می کند: گله از هجران، ستایش هجران و توصیف دوران محنت بار هجران که هر کدام مصداق های متفاوتی دارند: یار، دیار، خانواده، دوستان و ... . در این پژوهش، نمودهای گوناگون سوز هجران در دو بخش وداعیه ها و فراق نامه ها در سبک عراقی و در قالب های مختلف شعری- اعم از قصیده، مثنوی، غزل، قطعه و ...- مورد تحلیل موضوعی و محتوایی قرار می گیرند.

منظومه های غنایی از جمله مهم ترین و دراز آهنگ ترین و پر مخاطب ترین گونه های ادبی به شمار می آید. با وجود آن که موضوع اصلی این قبیل آثار، عشق و مضامین عاشقانه است ولیکن به دلیل ساختار، انواع معانی شعر فارسی همچون مدح، وصف، پند و اندرز، مضامین دینی و اخلاقی، مناجات و ... را در خود جمع کرده است. یکی از مضامین پربسامد که در بسیاری از این منظومه ها مطرح گردیده و به ویژه آغازگر بسیاری از این منظومه های غنایی است، مضمون بسم اله الرحمن الرحیم است. این پژوهش سعی دارد با توجه به شهرت و کثرت استعمال این عبارت شریف قرآنی در آثار سخنوران و سرایندگان زبان فارسی به جهت تیمن، تبرک، استعانت و نظایر آن، منظومه های گوناگونی را که با این عبارت آغاز می گردد معرفی نماید.

بررسی گونه های ادب غنایی و چگونگی کاربرد آن ها در شعر معاصر می تواند ما را با جنبه های تازه ای از شعر دراین مقطع آشنا سازد در این مقاله گونه های ادب غنایی در دو مجموعه شعر سیاه مشق (کلاسیک) و تاسیان (شامل اشعار نیمایی و سپید) از هوشنگ ابتهاج بررسی می شود و هر کدام از این شاهدهای شعری از منظر زیبایی شناسی و دیدگاه های غنایی تحلیل می گردد. یافته های پژوهش نشان می دهد بیشتر گونه های ادب غنایی در شعر هوشنگ ابتهاج وجود دارد. به ویژه گونه هایی که موضوع هایی چون: عشق، سیاست و اجتماع را به تصویر می کشد که همین نشانگر سبک و سیاق رمانتیسم شاعر است. بیشترین میزان استفاده او از گونه های غنایی تصویری است تا گونه های توصیفی یعنی شاعر به جای آن که به توصیف ابنیه و البسه و اطعمه بپردازد به تصویرسازی وضعیت شخصی و اجتماعی سیاسی دوران مشغول است. این مقاله می کوشد تا ابعاد غنایی شعر ابتهاج را واکاوی و بررسی نماید.

یکی از انواع چهارگانه ی ادبی، شعر غنایی است که در واقع آینه ی عواطف و احساسات و آلام یا لذات شاعر است. به گونه ای که شاید بتوان گفت هیچ شاخه ای از اشعار روایی و آثار ادبی، جذاب تر و پرکشش تر از قصه های عشقی نیست و همه ی انواع ادبی، از مدح و تغزل گرفته تا پند و اندرز، وصف، مرثیه، ساقی نامه و غیره، در این نوع ادبی گرد آمده است. ساقی نامه ها از انواع شعر غنایی است که برای بیان حقایق و مضامینی متنوع به کار می رود. نوعی شعر مثنوی در بحر متقارب است که شاعر در آن خطاب به ساقی مضامینی را در عشق و محبت، عقل ستیزی، یاد مرگ و بی ثباتی دنیا، پند و اندرز، شادی و نشاط و. . . می آورد. از سوی دیگر، روح خاص فلسفی و اخلاقی و عرفانی در این گونه منظومه ها با مضامین عادی و معمولی، تفاوت آشکار دارد. همچنین نگارنده در این پژوهش بر آن است تا مضامین و درون مایه ساقی نامه ها، پیشینه و سیر تاریخی آن ها را در ادبیات فارسی با معرفی چند ساقی نامه، بررسی نماید. تدوین این پژوهش از شیوه ی رایج در تحقیقات علوم انسانی و ادبی به روش توصیفی – تحلیلی می باشد؛ بنابراین با بررسی ساقی نامه های نظامی، فضولی و فغفور گیلانی در پایان این نتیجه حاصل می شود که مضمون های مشترک از جمله اینکه، همه با زبان رمزی از تجربیات عرفانی سراینده ها سرچشمه گرفته اند و با زبان نمادین، ویژگی های همسانی برای باده بیان کرده اند که ناشی از عوامل عرفانی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و. . . است. همچنین قدح باده، فرح زایی، غم زدایی، شادی و نشاط، ترک خود، رهایی از مشکلات، شفابخشی، حیات بخشی، تهذیب اخلاق، و. . . از جمله این همسانی ها هستند.

ادبیات غنایی شامل طیف وسیعی از موضوعات و قالب های شعری می شود؛ اما به طور خاص شعری است که عنصر عاطفه در آن غالب است و به طبع دارای مؤلّفه هایی است که این نوع را از انواع دیگر متمایز می سازد. مؤلّف در این پژوهش به بررسی شاخص های ادب غنایی در منظومۀ همای و همایون خواجوی کرمانی و توجّه شاعر به اصول بلاغی و ارتباط او با مخاطب پرداخته است و به این پرسش پاسخ می دهد که؛ کدام یک از مؤلّفه های ادب غنایی در این اثر بازتاب پیدا کرده است؟ مؤلّفه های محتوایی و صوری که این پژوهش بر پایۀ آن ها تدوین شده است؛ عبارت اند از: عاشقانه-عارفانه بودن، شخصی شدن «من» غنایی و درون گرایی، ترکیبات غنایی، تشبیهات و استعارات، بررسی عناصر بزم و رزم و...؛ که با بیان نمونه هایی از اشعار خواجو تطبیق داده شده است. هدف کلی پژوهش این است که این مؤلّفه ها چگونه در همای و همایون جلوه گر شده اند؟ پژوهش برآیند این است که؛ شاعر توانا به صورت و معنا و شیوۀ کاربرد آن ها و تأثیر آن ها برخواننده توجّه داشته و این نوع ادبی با توجّه به استفادۀ خواجو از عناصر رزمی و اساطیری (حماسه) و نکات اخلاقی (تعلیمی) که خاص انواع دیگر است از ارزش غنایی بسزایی برخوردار است. نمود شاخص های غنایی آن بسیار پررنگ است به طوری که شاخص های حماسی و تعلیمی را پوشش می دهد. قدرت خلاقیت شاعر و این ویژگی ها براثر، سایۀ غنایی افکنده و وجۀ آن را خاص گردانیده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

مقاله ی حاضر، برآن است، عاشقانه های ادب حماسی و غنایی را با استناد به شواهد مثال شعری بکاود و تفاوتهای این دو را برشمارده، تحلیل کند. مهمترین پرسش پیش روی، این است که: با توجه به تفاوتهای سبک خراسانی و عراقی، عاشقانه های حماسی-به عنوان یکی از نمودهای سبک خراسانی-(«زال و رودابه»، «رستم و تهمینه»، «بیژن و منیژه ی» شاهنامه) با عاشقانه های غنایی-به عنوان یکی از نمودهای سبک عراقی-(«خسرو شیرین» و «لیلی و مجنون» نظامی) دارای چه وجوه تفاوتی است؟ یافته های تحلیلی این پژوهش چنین است: عشق در عاشقانه های حماسی، امری حاشیه ای به شمار میرود و در کنار دلاوریها معنا مییابد، اما عشق در عاشقانه های غنایی، هسته ی اصلی داستان و امری زیربنایی است. عاشق، در عشقهای حماسی، با وجود عشق، همچنان ابهت و غرور خود را حفظ کرده، آن را فدای معشوق نمیکند، اما عاشق در عشقهای غنایی، خاکسار، دردمند و نالان است. زنان به عنوان معشوق در عاشقانه های حماسی، پیشرو در عشق، فعّال و جسورند، اما در عاشقانه های غنایی، منفعل و تاثیر پذیرند. وصف زیبایی یار در عاشقانه های حماسی، مختصر، ملموس و زمینی است، ولی در عاشقانه های غنایی، بسیار مفصّل، لطیف، خیال انگیز و فرازمینی. توصیف طبیعت نیز در عاشقانه های حماسی، کوتاه، ملموس و زمینی، اما در عاشقانه های غنایی، بسیار طولانی، خیال انگیز و فرازمینی است.